Bağışıklık Sistemi Nedir?

Bağışıklık, vücudun patojen istilasını önleme yeteneğini ifade eder. (1) Peki bağışıklık sistemi nedir? Bağışıklık sistemi, vücudun kendi hücrelerini korurken aynı zamanda enfeksiyonlara karşı da bir koruma kalkanı oluşturduğu karmaşık organ, hücre ve protein ağıdır. (2) Sistem, vücudun üstesinden geldiği her patojenin kaydını tutar. Vücut, kaydı tutulan patojenlerle tekrar karşılaştığında ne yapacağını kestirebilir ve buna uygun hareket edebilir. Bazı alerjik hastalıklar, otoimmün bozukluklar veya immün yetmezlik bağışıklık sisteminde meydana gelen bozukluklarla kendini gösterir.

Çoğu kişide sağlıklı bir bağışıklık sistemi vücudu enfeksiyonlara ve kansere karşı savunmak için tepki veren etkili bir ağ olarak işlev görür. Bununla birlikte bazı kişiler yetersiz bağışıklık sistemi aktivitesinden veya aşırı aktif bağışıklık tepkilerinden kaynaklanan bozukluklara sahip olabilir. (3) Bağışıklık sistemi vücudu istilacı mikroorganizmalara karşı savunmak için birlikte çalışan birçok parçadan oluşur. Kemik iliği ve timus bu sistemler arasında önemli yere sahip organlardır. T ve B lenfositler dahil vücudun tüm kan hücreleri kemik iliğinden üretilir. B lenfositleri ise olgunlaşmak için kemik iliğinde depolanır, T lenfositleri ise timus bezine gönderilir. (4) 

Bağışıklık Sistemi Bileşenleri

Bağışıklık sistemi geniş bir organlar, beyaz kan hücreleri, antikorlar ve kimyasallar ağıdır. Bu sistem vücudu hastalığa neden olan yabancı bakteri, virüs, parazit ve mantarlara karşı korur. Bu karmaşık hücre ve organ koleksiyonun ana bölümleri şunlardır: (5)

Beyaz kan hücreleri

Kemik iliğinde üretilen beyaz kan hücreleri lenfatik sistemin bir parçasıdır. Birçok paraziti ve mikrobu tespit etmek üzere kan ve dokularda hareket eder. B ve T hücreleri olarak da bilinen lenfositleri diğer bağışıklık hücrelerini kapsar.

Dalak

Kanı süzme işleviyle bilinen dalak hasarlı kırmızı kan hücrelerini yok eder. Dalak aynı zamanda antikorlar ve lenfositlerin oluşumunda etkilidir. Bağışıklık sisteminin hastalıklara karşı oluşturduğu bu tip bileşenlerinin oluşmasında görev alır. 

Timus

T lenfosit adı verilen beyaz kan hücrelerini üreten timus bezi kanın içeriğini filtreler. İstilacı patojeni tanır, hatırlar ve bir dahaki sefere bu patojenle karşılaştığında hızlı bir savunma kalkanı oluşturur. 

Deri, mukoz membranlar ve diğer birincil savunma bileşenleri

Cilt, patojenleri vücuda girmeden önce önlemede ve yok etmede görev alan ilk savunma hattıdır. Mukoza zarları solunum, sindirim, idrar ve üreme yollarını kaplar. Bu zar yüzeyi nemlendiren bir mukus salgılayarak patojenlerin vücuda girişini önler. Ter, gözyaşı, tükürük içerisinde bulunan enzimler de mikroplara karşı koruma sağlar. 

Bağışıklık Sistemi Türleri

Bağışıklık sistemi farklı patojenlere maruz kaldığında güçlenir. Yetişkinlik döneminde çoğu insan bir dizi patojene maruz kalmış ve daha fazla bağışıklık geliştirmiştir. Vücut bir kez antikor ürettiğinde bunun bir kopyasını saklar. Böylelikle aynı antijen tekrar ortaya çıktığında vücut onunla daha hızlı başa çıkabilir. Kızamık gibi hastalıklar daha şiddetli tepkilere neden olduğundan genellikle aşılama önerilir. (6) Aşılanmamış kişilerde kızamık gibi hastalıklara yakalanma olasılığı düşüktür. Her iki durumda da vücut kızamık antikoru depolar. Doğuştan, adaptif ve pasif olmak üzere üç tip bağışıklık vardır. (7)

Doğuştan gelen bağışıklık

İnsanlar doğdukları ilk günden itibaren patojenlere saldıracak güçte bağışıklığa sahiptir. Doğuştan edinilen bu bağışıklık türü vücudun dış bariyerlerini (boğaz ve bağırsak mukozaları, zarlar) içerir. (8) Patojenler bu savunmayı atlatırsa devreye makrofajlar girer. Makrofajlar, sitokin adı verilen ve inflamatuar yanıtı artıran maddeler üretir. Doğuştan gelen bağışıklık virüslere, bakterilere, parazitlere ve ayrıca herhangi bir yabancı maddeye karşı savunma yapar. Bunların vücutta yayılma ve hareket etme yollarına engel olur. Bu engelleri şu şekilde sıralamak mümkündür: (9)

• Fiziksel engeller: Cilt, gastrointestinal sistem, solunum sistemi, burun, boğaz, vücut kılları, gözler, kirpikler fiziksel engellere örnektir. 
• Savunma mekanizmaları: Mukus, mide asidi, tükürük , gözyaşı, ter, ve vücudun diğer salgıları savunma mekanizmalarını oluşturur.
• Genel bağışıklık tepkileri: Kanın enfeksiyon bölgesine hareketini sağlayan iltihaplanma gibi patojenleri belirler. Hücre zarında bir delik açarak bağışıklık tepkisini tamamlar.  

Doğuştan gelen bağışıklık sistemi her zaman yabancı veya vücutta zararlı olarak algılanabilecek maddeleri hedefler.

Adaptif (edinilmiş) bağışıklık

Patojenlere karşı korunma yaşam boyu devam eder. Aşılar ve çeşitli hastalıklara maruz kaldıkça vücut farklı patojenlere karşı bir dizi antikor geliştirir. Antikorlar önceki patojenleri hatırlayarak immünolojik bir hafıza oluşturur. (10)

Adaptif bağışıklık tepkilerinin işlevi istilacı patojenleri ve ürettikleri toksik molekülleri yok etmektir. Bu tepkiler yıkıcı olduğundan yalnızca konakçıya yabancı olan moleküllere yanıt olarak salgılanması önemlidir. Yabancı olanı kendi olandan bu şekilde ayırt etme yeteneği adaptif bağışıklık sisteminin temel bir özelliğidir.

Adaptif bir bağışıklık tepkisi ortaya çıkarabilen herhangi bir maddeye antijen adı verilir. Bu tür tepkiler hakkında bilinenlerin çoğu uzmanların bir laboratuvar hayvanının adaptif bağışıklık sistemini, yabancı bir protein gibi zararsız bir yabancı moleküle yanıt vermesi amacıyla yapılan çalışmalardan gelir. Zararsız olan molekül, doğuştan gelen bağışıklık sistemini aktive eden adjuvanlar olarak adlandırılan immünostimülanlar ile birlikte enjekte edilerek bağışıklama işlemi tamamlanmış olur.  Adaptif bağışıklık tepkileri, lenfosit adı verilen beyaz kan hücreleri tarafından gerçekleştirilir. B ve T hücrelerinin verdiği bu tepkiler antikor ve hücre aracılı bağışıklık tepkileri olmak üzere ikiye ayrılır. (11)

Pasif bağışıklık

Pasif bağışıklık vücudun antikorları ödünç alarak patojenlere karşı direnmesidir. Bir kişiden bağışıklık hücrelerinin veya antikorların transferinden kaynaklanır. (12) Pasif bağışıklık doğal ve yapay olarak iki temel türe ayrılır: (13)

Doğal pasif bağışıklık

Bebekler, özellikle doğumdan önceki son üç ayda, annenin antikorları ve patojenle savaşan beyaz hücrelerini plasenta yoluyla edinir. Bebeğin doğumdan sonraki ilk günlerinde ve anne sütü tam olarak üretilmeye başlanmadan önce emzirme sırasında kolostrum adı verilen madde içerdiği yüksek antikor seviyesi sayesinde bebeği korur. Anne sütü, koruyucu bileşenler açısından kolostrum kadar zengin olmasa da içerdiği antikorları bebeğe de aktarır. Bu koruma yalnızca anneden gelir ve kısa ömürlüdür. Yaşamın ilk birkaç ayında bebekteki maternal antikor seviyeleri düşer ve bebek yaklaşık 6 aylıkken kaybolur.

Yapay pasif bağışıklık

Pasif bağışıklık, bir kişiye ilaç olarak verilen antikorlar ile elde edilebilir. Bu antikorlar, bağışıklık sahibi kişilerin toplanmış ve saflaştırılmış kan ürünlerinden gelebilir. Anti serumlar ve bazı hayvanlardan elde edilen kan serumları aracılığıyla pasif bağışıklık oluşturulabilir.

Sağlam ve düzgün işleyen bir bağışıklık sistemi, çevreden gelen mikroplarla temas halindeyken sağlıklı kalmanıza yardımcıdır. Mevcut bağışıklığı korumak dahi sağlıklı kalmak için vücut işlevlerini destekleyici bir önlem almanıza yardımcı olur.

Kaynaklar:

1. https://ecampusontario.pressbooks.pub/immunizations/chapter/what-is-immunity/
2. https://www.betterhealth.vic.gov.au/health/conditionsandtreatments/immune-system
3. https://allergy.org.au/patients/immune-system/immune-system-disorders-fast-facts
4. https://www.healio.com/hematology-oncology/learn-immuno-oncology/the-immune-system/components-of-the-immune-system
5. https://my.clevelandclinic.org/health/articles/21196-immune-system
6. https://www.cdc.gov/vaccines/vpd/measles/index.html
7. https://www.medicalnewstoday.com/articles/320101#immunity
8. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK539801/
9. https://www.bvglife.com/explore-the-different-types-of-immunity/
10. https://www.niaid.nih.gov/research/immune-system-overview
11. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21070/
12. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK539801/
13. https://historyofvaccines.org/vaccines-101/what-do-vaccines-do/passive-immunization